Tittelen på dette foredraget – arkiv og geografi – har eg fått av arrangøren av denne konferansen. Eg hadde neppe kome på dette sjølv. Så derfor: Tusen takk til LLP for denne ideen. Eg har likevel føya til ein undertittel: Refleksjonar rundt våre arkivale pasjonar. For arkiv er lidenskap – utan det vart dei traurige saker.
Spor etter hendingar
Min første arkivale pasjon var kart. Det starta med dei karta som hang over tavla i klasserommet på folkeskulen: Kart over Noreg, Europa, Verda, – og Jødeland. Dei tre første til bruk i landkunneundervisninga, det siste i kristendomstimane. Som oftast var den nedste delen av eit av karta synleg, nok til å sende tankane på reis i kjedelege skoletimar. Og eg reiste, med Amundsen på Sørpolen eller med jødane i ørkenen. Seinare reiste eg i atlaset, og det gjer eg framleis. Eg blir aldri lei av kart.
For kart er magiske. Dei er i utgangspunktet uforståelege, men vi har lært å lese dei. Vi har lært oss kva målestokk og ekvidistanse er for noko, og kva dei ulike fargane og symbola betyr. Det er openbart for alle at kart er konstruksjonar, at dei er todimensjonale representasjonar av tredimensjonale landskap. Vi veit at landskapet er så uendeleg mykje rikare enn kartet, med alle sine synsinntrykk, fargar, lukter og lydar, detaljar som aldri kan bli gjengitt på noko kart. Eg trur det er derfor er kart er magiske; på grunn av at den selekterte informasjonen dei inneheld, innbyr dei oss til å fabulere om korleis landskapet kan sjå ut, til å lage våre eigne forteljingar om det.
For vel 150 år sidan besøkte Eilert Sundt prestegjeldet Haram på Sunnmøre, og der vart han vitne til korleis fiskarane styrte båtane sine etter med:
”Der er for eksempel et Fjeld på en av Haramsøyene, som heter Skulen, og når man er på en viss strekning på havet så skjuler dette fjell et lengre inne på fastlandet, som kalles Hildre-hesten; reiser man så langs landet mot nord, så kommer hesten litt etter litt fram for Skulen, og da heter det: Hesten fin (når hodet av hesten nettopp har kommet til syne), Hesten grov, første hogget på Hesten, andre hogget på Hesten, salen på Hesten er undan Skulen o.s.v., og ved hver av disse merker vet man hvor man er i retningen mellom nord og syd; så har man til samme tid en annen med på en annen kant, så man ved til like hvor man i retningen ut fra land eller mellom øst og vest, og nå kan den kjente mann vite, at for å unngå dette eller hint fall, må han ikke seile lenger i den retning, men bøye av i en annen. En styrmann kan altså føre sin båt således mellom brenninger og farer, at han ikke stort ser seg om etter de faretruende gjenstander i nærheten, men desto vissere og stadigere fester blikket på landet og på det fjerneste fjellhøyder langt inne.
Enn når nå disse merker ikke kunne sees formedels snødrev, tåke, nattemulm? Da er det jo alltid fare på ferde; men så gjelder det å bruke ørene; ti mange av disse fall og skjær er kjennelige på brenningens klang og bulder, forskjellige etter klippenes mer langstrakte eller bratte form, en forskjell som dog tillike må bedømmes etter vindens eller rettere sagt bølgegangens retning”.[1]
Det Sundt fortel om her er det opphavlege ”kartet” over farvatna i det som i dag heiter Haram kommune på Sunnmøre. Dette kartet var ein felles akkumulert kunnskap hos fiskarane i området, eit kollektivt minne, med andre ord eit arkiv slik Derrida definerer det: ”spor etter ei hending, innskriven på eit ytre underlag”. Dette arkivet må ha bygd på spora etter tusenvis på tusenvis av hendingar; god fangst, svart hav, forlis, havari, nesten-ulykker og andre opplevingar som lærte folk kor ein burde og ikkje burde segle i desse farvatna.
Som alle andre kart var også dette blitt til med ei hensikt. Og i det førindustrielle samfunnet langs kysten var det å overleve, skaffe seg mat og inntekt på fiskeplassane og kome seg trygt fram og tilbake. Denne kollektive kunnskapen om det undersjøiske landskapet, om straumforhold og fisken sine vandringar var selektert og kartet konstruert ut frå samfunnet sitt umiddelbare behov.
Eit moderne sjøkart har eit snevrare formål: navigasjon. Det byggjer på eit anna kunnskapsgrunnlag, nemleg vitskaplege oppmålingar av havbotnen, utført av og for staten som eit ledd i etableringa av eit autoritativt sjøkartverk. Karthistorikaren J. B Harley karakteriserer utviklinga av slike autoritative kart som verktøy for å kontrollere eit landskap for å støtte den geografiske ekspansjonen av eit sosialt system.[2] Det sosiale systemet er i dette tilfellet det framveksande industrielle kapitalismen, som knappe femti år etter Sundts besøk i Haram hadde fortrengt den produksjonsmåten han hadde vore vitne til.
Dette eksempelet viser at kart berre fortel nokre historier om landskapet og neglisjerer andre; kart er ufullstendige og selektive. Dei er laga med bestemte formål; formåla som avgjer kva for informasjon kartet skal innehalde og korleis denne skal formidlast. Eit slikt formål kan vere nasjonal ekspansjon. J. B. Harley har t.d. vist korleis kartlegginga av det som i dag heiter USA systematisk fortrengte indianske namn og innførte engelske. Her i landet skjedde det same t.d. i samiske område. Men formålet kan også vere noko så jordnært som reguleringa av eit lokalsamfunn; ein reguleringsplan kan også sjåast som uttrykk for ekspansjonen av eit sosialt system. Frå min eigen ungdom hugsar eg den forarga motstanden den første reguleringsplanen for Valderøya vart møtt med. Det er kanskje unødvendig å opplyse at denne motstanden var fånyttes.
Kart er arkivdokument, og som andre arkivdokument er dei sosiale produkt som er laga i bestemte samfunnsmessige kontekstar. Dei fortel historier om landskapet, men også om det samfunnet der dei vart laga. Som hos andre arkivdokument innbyr desse historiene arkivarar til å ”utforske arkivets semantiske genealogi” (for å sitere Eric Ketelaar) for å avdekke vilkåra for arkivdanninga og dermed opne kjeldene for tolking og nytolking. I alle arkiv vil vi finne ei spenning mellom tekst og kontekst; for meg er det her vi kan finne kjeldene til våre arkivale pasjonar.
Tekst
«(—)…i følge kirkebogen er Elias Larsen Kant ganske rigtigt født i Hegre sogn i Øvre Stjørdalen prestegjeld, 30. november 1867 på gaarden Ingstad vestgre av foreldre finlap Lars Larsen og hustru Maria Sofia Jonsdtr, men hjemstavnsberettiget her er han likevel ikke, da hans foreldre ved hans fødsel ikkje havde nogensomhelst hjemstavnsret i Hegre. Foreldrene var nemlig omvandrende, og efter kaarkonen på Ingstads beretning, som hun, ligesom andre kan bevidne sandheden af, kom de en kveld til Ingstad og blev saa finnens kone syg om natten og fødte et barn som den 5. januar blev døpt i Hegre kirke og fik navnet Elias. Derpaa drog foreldrene videre og tog barnet med sig. (—)”
Denne forteljinga om ein barnefødsel i 1867, som er henta frå eit brev frå Hegra fattigstyre datert 30.03.1903, kan stå som ein introduksjon til ein annan av mine arkivale pasjonar, som er historiene. Ikkje faget historie, men dei historiene som du av og til kjem over når du arbeider med å ordne arkiv. Ein gong imellom kjem det syne menneske blant dokumenta, det skjer vanlegvis ikkje så ofte (med mindre du jobbar med eit personarkiv), men når det skjer blir det verd møda å bla seg gjennom hyllemetrane for å fjerne binders og legge i legg.
Mine beste historier har eg dessutan funne hos arkivas pariakaste, blant det lågaste av dei låge, som i følgje så vel innhaldsbaserte som funksjonsbaserte bevaringsteoriar ikkje bør bevarst, nemleg rekneskapsvedlegga. Forteljinga om Elias Larsen Kant fann eg i eit vedlegg til fattigrekneskapen for Ullensvang herad den gongen er jobba hos IKA Hordaland.
Den 12. oktober 1900 blir fattigvesenet i Ullensvang oppsøkt av ei kvinne som har med seg to små jenter, og som ber om fattighjelp. Mannen hennar, Elias Larsen Kant, har reist bort og ho veit ikkje kvar han er. Fattigvesenet tar seg av desse tre i knappe tre månader før kvinna og borna drar vidare. I løpet av denne tida har dei kosta fattigvesenet kr. 110,10. Og fordi familien ikkje har heimstadrett i kommunen kan fattigvesenet krevje refundert 2/3 av utlegga frå den kommunen der dei har heimstadrett. Og dermed startar ein prosess som skal vare i meir enn tre og eit halvt år og saman skal omfatte 87 enkeltdokument. Gjennom desse dokumenta kan vi følgje Elias Larsen Kants livsløp frå fødselen i Stjørdalen, som reingjetar i Rørostraktene og i øvre Setesdal, til vi finn han igjen i levande live på jernbaneanlegget i Vatnahalsen.
Ei slik heimstadrettsak som denne er eit glitrande døme på arkivets magiske eigenskapar. Formålet med saka var å skaffe dokumentasjon om kor ein person har heimstadrett, men i løpet av denne prosessen vart det samla inn informasjon om ei mengde andre forhold. Det kan vere personlege opplysningar som at Elias Larsen Kant t.d. spelte trekkspel eller var ein habil skiløpar som deltok i premierennet på Voss vinteren 1903, eller det kan vere innsikt i verdisyn og mentalitetane til dei som skapte arkivdokumenta; i denne konkrete saka er det t.d. interessant å sjå korleis dei breva som vart skrivne av fattigformennene i Stjørdal og Røros beint fram osar av rasistiske fordommar mot Elias Larsen Kant og foreldra hans som sørsamar (”omstreifende tiggerlapper”) mens dei dokumenta som har opphav i Hordaland nesten ikkje har spor av dette.
Denne teksten, forteljinga om Elias Larsen Kants liv slik den framstår i arkivdokumenta, kan som vi ser ikkje lesast lausrive frå konteksten; det finst ikkje noko skarpt skilje mellom desse to elementa. Både den konteksten dei vart skapt i og den konteksten vi les dei i, og ordnar og beskriver arkivet i, er med på å gi teksten meining. Så la meg til slutt seie nokre ord om kontekst og arkivarane si rolle i skapinga av denne.
Kontekst
I dei 87 dokumenta i heimstadrettssaka til Elias Larsen Kant kom han sjølv aldri til orde. Det vi har tilgang til er andre menneske sine versjonar av nokre forteljingar om hans liv, forteljingar som i større eller mindre grad er farga av dokumentskrivarane sine fordommar og verdiar. Samtidig kan vi med ein viss rett seie at han er ein av dei heldige, fordi historiene om han finst i arkivet er han ikkje ein av dei utallege som har blitt usynlege fordi arkiva teier om deira historier. Problemet med dei tause arkiva vart aktualisert i stortingsmelding nr 44/03-04 om erstatningsordningar til krigsbarn, og bestemte grupper av tatarar, samar og kvenar. Denne foreslo m.a. ei eiga erstatningsordning for krigsbarn som har lidd særleg ”særlig lidelse, tap eller urimelighet” på grunn av overgrep og mobbing frå nærmiljøet, på skulen eller i møte med offentlege myndigheiter. Denne ordninga – som no er vedtatt av Stortinget – er utforma slik at storleiken på erstatningane blir gjort avhengige av om overgrepa kan dokumenterast. Organisasjonane til krigsbarna protesterte mot dette kravet til dokumentasjon. Dei hevda at det ikkje kunne krevjast dokumentasjon, fordi det – som stortingsmeldinga også sa – ville vere tilfeldig om denne kunne finnast. Årsakene til at arkiva i stor grad teier om krigsbarna er mange og samansette og det er ikkje tid til å gå inn på desse her. La meg berre kort peike tre viktige element i den samfunnsmessige konteksten for desse arkiva: samfunnet si negative haldning til krigsbarna og deira mødrer det første tiåret etter krigen, samfunnet sitt syn på barne sine rettar og behov generelt på denne tida, og det saksbehandlings- og arkivdanningsregime som fanst i offentleg forvaltning før forvaltningslova og offentlegheitslova trådde i kraft og som førte til at arkivskaparane produserte mindre og dårlegare dokumentasjon enn i dag.Dette hadde to viktige konsekvensar: Mange som hadde behov for hjelp fall utanfor det hjelpeapparatet som faktisk ekstisterte – og når dei vart tatt hand om av hjelpeapparatet vart dette gjerne dokumentert på ein måte som vi i dag oppfattar som mangelfull, eller ikkje dokumentert i det heile tatt. Dagen forvaltningsregime gir samfunnsborgarane ein grunnleggjande demokratisk rett til å kunne kontrollere både forvaltninga og arkiva. Forvaltninga er på si side pliktige til å kontrollere at arkiverte opplysningar om enkeltpersonar er korrekte, komplette og relevante for saka. Dette regelverket – som er ein del av den samfunnsmessige konteksten – legg eit grunnlag for at arkiva ikkje skal teie om viktige forhold, dersom det blir etterlevd. Og her har arkivtenesta – som også utgjer ein del av arkivkonteksten – ei viktig rolle. Den kan bidra til ei arkival rettferd, der alle blir invitert til å bruke sin rett til innsyn og kontroll, slik at deira historier også blir ein del av arkivet. Og her er vi framme med det som har blitt min viktigaste arkivale pasjon, nemleg den arkivale rettferda. For meg dreier dette seg om noko så enkelt som at alle skal ha rett til å vere synlege i arkiva på sine eigne premissar. På den andre sida skal alle ha rett til tilgang til arkiva på sine eigne vilkår. Ei slik fullstendig arkival rettferd er kanskje uoppnåeleg, men for meg utgjer den eit moralsk imperativ. Mens vi sit her i denne salen er saksbehandlarar i ferd med å vurdere erstatningskrav frå krigsbarna. Sannsynlegvis vil mange av desse få erstatning.
Betyr det at rettferda har sigra? På det individuelle planet – kanskje. Men dette treng ikkje bety at rettferda vil omfatte gruppene som heilskap. Så lenge historiene deira ikkje blir fortalt, men er fråverande i samfunnet si historieforteljing, så vil rettferda vere overflatisk. Framveksten av verkeleg rettferd vil vere avhengig av samfunnet sin vilje til å vere gjestfri mot den som vart utestengt, både frå samfunnet sin omsorg og frå arkiva. Utbetaling av erstatningar vil ikkje endre dei mangelfulle arkiva.
Har arkivinstitusjonane nokon rolle i å endre denne situasjonen? Det kan dei ha. I samband med markeringa av 60årsdagen for eksplosjonen på Bergen hamn 20. april 1944, samla Bergen byarkiv inn historier frå barn som hadde blitt evakuert til andre delar av landet etter eksplosjonen. Desse historiene vart samanstilt med arkivmateriale som dokumenterte eksplosjonsulykka, i ei eiga nettutstilling og seinare i ei eigen publikasjon. Det som byarkivet gjorde her var å vise gjestfridom mot ei gruppe som ikkje hadde fått fortelje historia si tidlegare. No er desse historiene fortalt, dei supplerer og nyanserer det øvrige arkivmaterialet om denne hendinga, og dei vil for framtida vere arkivert og tilgjengelege for byarkivet sine brukarar.
Kan vi tenkje oss tilsvarande prosjekt der andre grupper – t.d. krigsbarna – blir invitert til å fortelje sine historier til arkiva? Eg trur at ei framtidig rettferd for tidlegare utstøytte og marginaliserte grupper kan vere avhenging av at m.a. slike ting skjer. Når historiene er fortalt, når dei manglefulle arkiva er supplerte og korrigerte, kan historiene bli tilgjengelege for samfunnet, for ettertida, og dei usynlege kan bli synlege. På denne måten vil arkivinstitusjonane – som ein del av konteksten – bidra til at teksten i arkiva blir meir fullstendig.
(Dette foredraget vart halde på landsmøtet til Landslaget for lokal- og privatarkiv i Bergen, april 2006)
[1] Sundt: Harham, s. 59-73[2] J. B Harley: The New Nature of Maps, s. 55
Depotdrengen 