1
«In the end you are gone. The label remains». Dette er dei ei siste orda i i den engelske versjonen av filmen Hornfels, og dei rører ved eit spørsmål som menneska har stilt seg til alle tider: kva vil stå att når eg ikkje lenger finst? Svaret som blir gitt, er «the label», som eg som arkivmenneske vil oversetje med «etiketten». Vi arkivmenneske har eit nært forhold til etikettar; vi har til og med ein eigen fagleg praksis – etikettering, utført som ein standardisert manuell operasjon – som er ukjent for dei fleste andre menneske. Og eg vil trekkje det så langt at nettopp etiketten, festa til dei fysiske arkivstykka i arkivmagasina med lim «etter standard godkjend av Riksarkivaren» og med eit innhald som er fastsett i Forskrift om offentlege arkiv § 5-4, på ein slåande måte symboliserer både arkivfaget og arkivaren i si klassiske framtoning: sakleg, nøktern, og nøytral. Det etiketterte arkivet, ordna og innretta med den sekulære evigheita som tidshorisont, framstår som eit vitnemål om grundig, nøyaktig og samvitsfullt arbeid.
Men desse forskriftsmessige etikettane fortel oss lite om innhaldet i arkivboksane. Dei har primært ein systematisk funksjon, og viser kva arkiv og serie arkivboksen høyrer til i, kva nummer den har i serien, og innheld kanskje nokre stikkord om innhaldet. Vi – du, eg, eller andre enkeltindivid – får sjeldan namnet vårt på ein slik etikett; det er først når personnamnet (eller ein annan personidentifikator) er ein del av arkivsystemet vi blir synlege utanpå arkivboksen.
Men vi kan finnast inne i boksen. Mange av oss – dei som er gamle nok – har ein arkival eksistens på mappenivå. Og i desse mappene, med etikettar eller påskrifter med Gudmund Valderhaug sitt namn eller fødselsdato, har arbeidsgivarar, legar, likningsvesenet og andre instansar arkivert opplysningar om meg, og nokre av desse mappene har blitt eller kjem til å bli avlevert til ein arkivinstitusjon, saman med andre mapper, av same slag, i arkivboksar med etikett. Og desse etikettane vil vere avgjerande den dagen eg får bruk for ei opplysning, og vender meg til arkivinstitusjonen: framfinning er avhengig av at det er samsvar mellom etikett og innhald, at mappa mi legg i den rette boksen og inneheld dokumentasjon om meg. Men mappeetiketten åleine dokumenterer ikkje anna enn at eg hadde ein bestemt relasjon til den verksemda som skapte arkivet – som tilsett, pasient, klient. For å finne ut meir må vi opne mappa.
2
Ein dag i mai 1931 oppsøkjer ein mann som heiter Alfred Sæter fattigvesenet i Bruvik utanfor Bergen. Han ber om nokre kroner, og samhandlinga mellom han og fattigvesenet vart nok dokumentert i arkivet på vanleg vis: utbetalinga vart registrert i understøttingsprotokollen, heimstamnsforklaring tatt opp og sendt til Sæters heimkommune med krav om refusjon, men av ein eller annan grunn finst det ikkje avskrifta av denne i protokollen for heimstamnsforklaringar. Det einaste som finst er svarbrevet, der Julius Lund i Sør-Varanger fattigvesen skriv at Alfred Morten Antonsen Sæter har heimstamnsrett i kommunen og at dei vil gi refusjon. Men han gjer noko meir, nede i høgre hjørne opplyser han at «yderligere refusjon betales ikke. Sæter, som er løs-kar, får greie sig selv» .
Det er ikkje uvanleg å finne slike meldingar i fattigvesenarkiva. 1930-talet var prega av stor arbeidsløyse og det var mange som reiste omkring; dei fleste var nok på jakt etter arbeid, men ikkje alle. Nokre hadde gitt opp arbeidslivet og gjekk på loffen. Om Alfred Morten Antonsen Sæter var arbeidssøkjar eller loffar, veit vi ikkje. Det vi veit, er at han fekk nokre kroner av fattigvesenet i Bruvik ein maidag i 1931, og at fattigvesenet i heimkommunen karakteriserte han som «løs-kar». Og så lenge vi ikkje har tilgang til dokument som seier noko anna, er det denne karakteristikken som vil bli ståande. «In the end you are gone. The label remains».
Kategoriseringa av Alfred Sæter som «løs-kar» er også ein etikett, ein merkelapp, festa til ein historisk person, men bortanfor det systemet som er uttrykt i den fysiske arkivordninga. Denne etiketten høyrer til eit anna system, definert av det tidlege 1900-talets sosialpolitikk, som m.a. hadde som formål å fjerne «omstreifarvesenet». Denne politikken danna grunnlaget for den relevansoppfatninga som bestemte kva slags opplysningar som vart samla inn, nedteikna og arkivert av fattigvesenet, og kva slags kategoriar som vart brukt for å beskrive klienten. Dei asymmetriske maktrelasjonane i arkivskapinga er openbare; vi får berre tilgang til fattigvesenets partsversjon av forteljinga om Alfred Sæter, som stadfestar den sosiale marginaliseringa som han var utsett for, og etablerer den som ei – tilsynelatande – historisk sanning. Men vi kan stille spørsmål ved kor påliteleg denne opplysninga er, særleg når vi – med kunnskap om føresetnadene for arkivskapinga i fattigvesenet på 1930-talet – kan gå ut frå at tilføyinga om at Alfred Sæter var «løs-kar» kanskje først og fremst var motivert av eit ønske om å unngå framtidige refusjonskrav, og ikkje å felle ein historisk dom over han.
Arkivskaparens relevansoppfatning vil alltid vere avgjerande for det underliggjande systemet og innhaldet i eit arkiv. Og i relasjonen mellom myndigheit og borgar vil det alltid vere ein asymmetri, som også blir nedfelt i arkivet, fordi det er myndigheita som bestemmer kva slags opplysningar som skal hentast inn og brukast i ein gitt samanheng. I dag vi rett til innsyn i slike opplysningar, noko Alfred Sæter ikkje hadde, og vi kan rette feilaktige og misvisande opplysningar, men vi kan ikkje endre dei kategoriane som blir brukt for å systematisere opplysningane. Dei opplysningane som blir arkivert og bevart – t.d. om Gudmund Valderhaug – vil, «when he is gone», bli «the labels that remain». Og korleis desse vil framstå og bli lesne, ein gong i framtida, er bortanfor min kontroll.
3
Og det jo dette som gjer arkiv så spennande og fascinerande, men samtidig litt skremmande: Vi veit ikkje kva som kan skje med arkivinformasjonen om oss «when we are gone»; vil den bli brukt? misbrukt? eller i verste (eller beste?) fall kassert, sletta, øydelagt? Når vi som tilsette, klientar eller i andre roller gir frå oss informasjon til ei privat eller offentleg verksemd, eller når vi sjølv skaper arkiv med hjelp av multinasjonale kommunikasjonstenester som Facebook, gmail, Twitter, Instagram, gir vi frå oss råderetten over informasjonen. Jacques Derrida kallar dette konsignasjon: spor etter hendingar blir nedteikna på eit substrat, dvs eit underlag, som kan vere fysisk eller virtuelt, og informasjonen blir konsignert, dvs. overført til nokon andre si varetekt. Det inneber at den kan bli brukt av andre, og på måtar vi ikkje hadde tenkt oss.
I romanen Profetene i Evighetsfjorden er det ein episode som illustrerer dette. Hovudpersonen, Morten Falck, har vore prest på Grønland, men måtte røme landet av årsaker eg ikkje skal gå inn på her. Tilbake i København ønskjer seg tilbake til Grønland og søkjer Misjonskollegiet om ei stilling. Han blir kalla inn til eit møte med ein hr. Friedrich:
Han anvises en stol, Friedrich sitter på den andre siden av et skrivebord. Hånden hans hviler tungt på en tykk bunke dokumenter som er bundet sammen med en snor. Falck ser på bunken. Han vet hva som er i den utover hans regulære korrespondanse med kollegiet. Dagboken. De pornografiske tegningene av enken. Beskrivelsen av hans religiøse krise. Hans illegale formæling med enken. Det hele. Fortiden. Hele Morten Falck er i den bunken. Hjertet synker i brystet på ham, og han innser at han aldri kommer til å få lov til å vende tilbake til Grønland, sannsynligvis ikke engang få virke som prest.
Jeg har ikke fått tid til å gjennomgå magisterens papirer ennå, sier hr. Friedrich.
Falck svelger munnvannet. Han overveier å overfalle mannen og ta dokumentene og springe av gårde med dem.
Jeg vil lese nøye igjennom dem en av de kommende dagene, så vil vi ta stilling til hans søknad.
Falcks dagbok skulle ikkje har vore der. Den er hans private, og høyrer ikkje til Misjonskollegiets arkiv, men fordi han måtte forlate Grønland i all hast, vart den liggjande att og sendt til København saman med hans embetsarkiv. Men seinare den same dagen, 6. juni 1795, startar ein brann som legg store delar av København i oske. Nokre dagar seinare møter Falck hr. Friedrich igjen, og får vite at arkivet er dels tapt, dels kaos, og det vil ta månader å få restane i orden. Falck blir prest på Grønland igjen, fordi arkivdokumenta ikkje lenger kan finnast. Fortida, «hele Morten Falck», er tapt i kaos eller fortært av flammane – Mortens Falcks «label is gone».
Og dømet illustrerer samtidig noko anna: sjølve hendinga, opphavet til arkivinformasjonen, eksisterer berre i kraft av dei arkiverte spora. Når desse blir sletta, brent, øydelagt, finst ikkje hendinga lenger. Dei arkiverte spora skaper hendinga, like mykje som dei reflekterer den. Men dei bevarte spora aldri kan gi noko fullstendig, 360° bilete av ei hending. Arkivet kan stundom fortelje oss litt, i andre tilfelle ein god del, men aldri alt om ei hending. Vi kan lese arkivdokumenta, og dersom vi har kunnskapar om den samfunnsmessige konteksten dei vart skapt i, kan vi også lese dei kritisk, mothårs og mellom linjene, og kanskje danne oss eit meir nyansert bilde av t.d. Alfred Sæter enn det arkivet seier i klartekst. Må så er det stopp. Dei synlege spora etter Alfred Sæter er få, førebels. Det finst sikkert fleire, i andre arkiv, som kan bli avdekka seinare (t.d. når folketeljinga frå 1920 blir publisert på Digitalarkivet; i 1910-teljinga har eg klart å identifisere han).
4
Vi som lever i dag, her i dette landet, er i ein annan situasjon; vi etterlet oss mengder av spor. Nokre av desse er kortvarige, og regulert av slettingsreglar; andre har ei lengre, men uviss, levetid. Ein dag i sommar fekk eg ei påminning på Facebook om å gratulere ein venn med bursdagen. Men eg kunne ikkje gjere det, fordi denne vennen var død. Men «the label remains»: Facebook-profilen lever vidare og kjem til å gjere det, til ein slektning av avdøde tar kontakt med Facebook og gjennomfører prosedyren for sletting av profilen, eller evt. gjer den om til ei låst minneside. Spørsmålet om kven som har rett til å gjere noko sånt, på vegne av den avdøde, utan å vite kva ho eller han ønska, blir veldig påtrengjande, men eg skal det liggje. I dag.
Eg skal i staden avslutte med å snakke om spøkelse. For arkivet er, som Verne Harris har merka seg, ein stad for spøkelse. «For we who are living, the ghosts of those not yet born and those already dead call us. They haunt us», skriv han. Dette handlar på den eine sida om arkivarane sitt samfunnsoppdrag: å bevare og formidle arkiv som kan gi samfunnet kontinuitet. Arkiva er bindeledd mellom dei døde og dei ufødde; vi byggjer relasjonar til tidlegare generasjonar gjennom å bruke arkiva, og vi etterlet oss arkiv slik at komande generasjonar kan etablere relasjonar til oss, skriv Brien Brothman. Han ser arkivbevaring som ei gåve, men ulikt dei gåvene vi gir til slekt og vener, handlar arkiv om gåver som blir gitt i tid, og ikkje i rom. Han meiner at arkivinstitusjonane ikkje er mykje verd, dersom dei ikkje først og fremst lekamleggjer samfunnets timelege inkludering, og bidrar til openheit for døde og ufødde generasjonar. I dette perspektivet vert eldre arkiv gåver frå dei døde til oss, og dei arkiva som vi skaper i dag, er gåver frå oss til dei ufødde.
Dette perspektivet plasserer arkivarbeidet utanfor den ordinære samfunnsøkonomien; den arkivale gåva er ingen investering som skal kaste noko av seg. Men vi blir heimsøkt av spøkelse frå tider som skal kome, som forlanger at vi pakkar inn – og etiketterer! – gåver som dei skal få, og kanskje vil setje pris på, men vi veit det ikkje, og vi veit heller ikkje om dei vil bli brukt eller kva dei vil bli brukt til. Det einaste vi kan gjere, må gjere!, er å gi gåver som på best mogleg måte kan formidle flest mogleg historier om oss, fortalde av stemmer frå alle samfunnslag.
Ikkje som med Alfred Sæter, som er eit – av mange – spøkelse som har heimsøkt meg med ei bøn om eit meir rettferdig ettermæle. – Eg var meir enn ein «løs-kar», seier han, og ber meg finne andre spor etter han, som kan fortelje andre historier. Det kan eg – førebels – ikkje; det einaste eg kan, som arkivar og medmenneske, er å synleggjere premissane for kvifor Julius Lund i Sør-Varanger fattigvesen skreiv det han skreiv.
In the end you are gone. The label remains. It may tell a truth, a lie, or both.
Depotdrengen 